Acteren en improviseren: 16 tips

Ik heb het al vaak zien gebeuren: als improspelers proberen ingeleefd te spelen, verzanden ze vaak in onrealistisch spel met veel gesteun en gezucht. Daarom in deze blog 16 tips ter verbetering hiervan.

Laatst waren de voorrondes van Impro Amsterdam. Een serieuze aangelegenheid, want de kwaliteit van je spel bepaalt of je mee mag spelen met de wereldtop die eind januari Amsterdam bezoekt. Bij deze gelegenheid geeft een jury, bestaande uit drie zeer ervaren improspelers uit het hele land, spelopdrachten. Op een gegeven moment werd een aantal spelers gevraagd om “ingeleefd spel”. Je kon voorzien wat er ging gebeuren. Op één na vielen ze allemaal genadeloos door de mand. Ze deden namelijk dat wat improspelers vrijwel altijd doen als ze wordt gevraagd “ingeleefd” te spelen: veel gesteun, gezucht, melodramatisch en compleet onrealistisch spel.

Wat mij verbaasde, was dat ik al van te voren wist dat dit zou gaan gebeuren. Dat komt omdat het kennelijk vrijwel *altijd* gebeurt. Ik zie het vooral bij groepen die zich wagen aan “De Vloer Op”. Kennelijk is er nogal een misverstand over wat “ingeleefd”, “realistisch”, “waarachtig” of “oprecht” spel is.

Daarom hier een zestiental acteertips voor bij improvisatie.

1. Ingeleefd spel betekent niet “zwaar” of “heftig”. Liever niet! Ruk je uit die zware, zogenaamd veelbetekenende stiltes. Die zijn dodelijk. Wat er op zo’n moment in werkelijkheid gebeurt: het publiek ziet acteurs op het toneel die bezig zijn met “serieus zijn”, “emotioneel zijn”, maar die geen contact met elkaar hebben (ze kijken meestal naar de grond!). Acteurs die geen actie nemen. Er ligt een loden deken van door de acteurs gepretendeerde emotie op het toneel, terwijl het publiek helemaal niet in diezelfde emotie zit.
2. Geef je hoofd aan je personage. De meeste improspelers geven hun hoofd aan het verhaal, aan hoe ze denken dat ze iets moeten acteren, wat de situatie nodig heeft of aan de hoeveelheid emotie die ze denken dat gepast zou zijn. Geef je hoofd niet aan dat soort nutteloze zaken weg. Geef het aan je personage. Denk als het personage. De gedachtes die het personage zou denken. Luister als je personage. Wil wat het personage wil (als je niet weet wat het personage wil: geef jezelf iets, vrijwel alles is goed). Voel als je personage.
3. Maar… je hoeft niets van dat alles aan het publiek te laten zien. Of zelfs maar ooit aan de oppervlakte te laten komen. Inleving is een motor voor je spel, meer niet.
4. Een basisregel van theater: het publiek moet huilen/lachen/huiveren, niet de acteur. Grote emoties werken – meestal – véél minder sterk dan de emoties die er juist onder worden gehouden, waar het publiek naar moet raden. In het eerste geval deinst het publiek achteruit, het tweede geval brengt het publiek op het puntje van de stoel, benieuwd en gespannen naar wat er allemaal onder de oppervlakte loert. En het klopt ook: in real life proberen mensen emoties over het algemeen juist te verbergen, in plaats van te tonen. Wie droevig is, huilt meestal niet (hooguit als ze alleen zijn of met intimi). Wie boos is, probeert niet te schreeuwen maar zich te controleren. Waarom dan wel zo uitpakken op toneel?
5. Laat heftige emoties pas naar buiten komen als het je, na lang proberen, echt niet meer lukt om het binnen te houden. Pas dan zal het publiek volledig met je meeleven.
6. Nog een stap verder: Emoties hoeven zelfs helemáál niet gespeeld of zelfs maar gevoeld te worden door de acteur. Je hoeft alleen de situatie in je hoofd reëel te maken. Te beseffen wat er aan de hand is. Als je dat lukt, is je reactie oprecht. Als er dan vanzelf emotie komt: fantastisch. Als niet: ook supergoed. Dichtklappen? Geweldig (de kracht van stilte). Weglopen? Briljant! Net doen of er niets aan de hand is? Ook al perfect! Onderkoelde reactie? Fabuleus! Iedereen reageert anders. Laat elk plaatje over hoe je een emotie zou moeten spelen direct los. Laat het gewoon gebeuren.
7. Als je jezelf betrapt op “pompen” (proberen emoties naar boven te halen, vaak vergezeld door zwaar in- en uitademen): STOP ONMIDDELLIJK. Het is de definitie van amateurisme en lelijk spel. In plaats daarvan: begin met luisteren naar je tegenspeler(s).
8. Het broertje van het pompen: zuchten. Wees alert op onbewuste (en soms ook bewuste) zuchten. Soms zijn het maar minuscule zuchtjes, maar het is een natuurlijk mechanisme van de mens om spanning weg te zuchten. Niet alleen is het lelijk om te zien, op toneel althans, het haalt dus ook de angel uit je spel. Die spanning voedt de motor van je spel; dat weg zuchten betekent opnieuw moeten beginnen.
9. Luister, incasseer, laat tot je doordringen wat er gezegd wordt, wat dat voor je personage betekent, voor wat je wilt. En reageer dan pas.
10. Luisteren en incasseren zijn niet alleen de belangrijkste motor voor een scène: het is ook veel interessanter om naar luisterende en incasserende mensen te kijken. Als je niet eens tot reageren komt, omdat er steeds weer iets nieuws is om te incasseren: des te beter.
11. Incasseer jezelf. Als je iets doms zegt, besef dat je iets dom zegt, en reageer daar (liefst non-verbaal) op. Als je iets heel kwetsends zegt: realiseer je dat het zo niet bedoeld hebt en zie de schade die je aanricht; en constateer wat je daar vervolgens (niet) aan doet. Het is eigenlijk absurd hoe slecht veel improspelers zichzelf incasseren op toneel. Meestal wordt er gedaan alsof alles wat ze doen en zeggen klopt. Terwijl er vaak niets van klopt, veel van wat er geroepen wordt is onlogisch, raar, kwetsend, dom. Niets mis mee. Integendeel. Vaak is het eigenlijk briljant — maar alléén als je personage zich de “foutheid” realiseert op het moment hij het zegt of net gezegd heeft! Zonder dat besef is het alleen maar raar en ongeloofwaardig.
12. Als je ooit in het echt in een ruzie of andere heftige situatie zit of je ziet er één: registreer, desnoods achteraf, hoe dat gaat/gegaan is. Leer hoe mensen, met name jijzelf, in echte situaties reageren.
13. Weet het niet. Verlies grip op de situatie. Durf verbijsterd te zijn, machteloos. Zeg daar volmondig “ja” tegen, dan komt de “en” vanzelf.
14. Als je toch nog vast komt te zitten: benoem de situatie: “Ik weet gewoon niet meer wat ik moet zeggen!” Van daaruit komt er vanzelf nieuw materiaal.
15. Houd op met proberen ‘integer’ of ‘waarachtig’ te zijn. Houd ook op met proberen iets te communiceren aan het publiek. Laat het je allemaal gewoon overkomen.
16. En het moeilijkste van alles, zeker voor de gemiddelde theatersporter: illustreer niet. “Illustreren” is het publiek duidelijk maken wat er aan de hand is, op een onnatuurlijke manier. Bijvoorbeeld opzichtig op je horloge kijken om te tonen dat je ongeduldig bent. In plaats daarvan: wees echt ongeduldig, van binnen, niet van buiten. Laat je spel oprecht zijn. Een simpele tip daarbij is: binnenkant altijd groter dan de buitenkant. Want in het echte leven willen we bijna altijd aan de buitenkant niet laten zien wat er aan de binnenkant speelt. In het kleine en in het grote.

Een paar tips maken je nog geen groot acteur. Maar hopelijk zit er iets bij wat je direct kunt toepassen. Help je medespelers hierbij ook, want vanaf de kant is dit veel makkelijker te zien dan als je zelf aan het spelen bent. (Daarom geef ik ook les: zóveel makkelijker.)

Als je je, net als de deelnemers in de voorrondes, ooit in de situatie bevindt dat er op de een of andere manier “waarachtig” of “ingeleefd” spel van je wordt gevraagd, denk dat niet: “ik moet laten zien dat het zwaar en moeilijk is”. Denk al helemaal niet: “Shit! Wat waren de 16 tips van Roemer ook al weer?” Denk gewoon: “OK, ik vergeet emoties en zwaarheid. Hoe zou ik in deze situatie écht reageren?”